Dersim’de tanrıça kültürünün izini süren Şimşir: Çok sayıda isim zamanla erkekleştirildi

Alevilik inancında farklı bir yeri olan Dersim’in birçok yerinde sayısız ziyaretler bulunuyor. Bu ziyaretlerin birçoğu erkek ismi ile anılsa da Dersimliler birçok ziyarette kadın evliyaların yattığını, ancak zamanla erkek ismi verildiğini söylüyor. Dersim’de yapılan araştırmalara göre, Ana Fatma, Xaskare, Jele ve Buyere isminde 4 kadın ziyaret yeri var. Özellikle kadınlar tarafından ziyaret edilen evliyalar hakkındaki bilgi ise çok kısıtlı. Hüseyin Çakmak ile Erdal Gezik tarafından hazırlanan “Ra Haq” kitabında kadın evliyaların etkisi ve kimler olduklarına yer veriliyor. Kitapta dikkat çekilen 4 kadın evliyalar şöyle:

Dersim merkeze 3 kilometre uzaklıkta olan Ana Fatma; Hz. Ali’nin eşi, Hasan ve Hüseyin’in annesi. Raya Heq içerisinde önemli yeri olan az sayıda kadın evliyadan biridir. Ahirette kadınların şefaatçisi ve özelikle de kadınların bahtını veren evliya olarak kabul görülür. İnancın kutsal saydığı en önemli tarihsel kişilerle doğrudan bağlantılıdır: Bu niteliklerden ötürü temiz bir soy, bereketlilik ve masumiyeti temsil eder. Kadınlar tarafından günlük hayata en çok ay ile özdeşliği ile anılır. Ay güzellik, temizlik ve nuru temsil eder. Ana Fatma’nın sureti olarak adlandırılır. Özellikle dolunay çıktığında eller ona dönük halde “Ya Ana Fatma şerafetinden bizi mahrum bırakma soyumuz ve ailemizi bizi ayırma” diye dua edilir. Dilekler tutulur ve onun ışığının düştüğü yer öpülür. Ondan gelen rızkın temiz ve helal olduğuna inanılır.

Yine çocuklara banyo yaptırılırken, “Ana Fatma sana iyi bir gelecek ve kader nasip eylesin” duaları edilir. Ayrıca Ana Fatma’ya kötü haberlerin Çarşamba günü geldiği varsayılır. Bu nedenle Alevilerde Çarşamba günleri banyo yapmak için kazan kurulmaz. Ana Fatma yine bolluk ve bereketin simgesidir.

Nazimiye ilçesi Düzgün Baba mevkiinde bulunan Haskar: Düzgün Babanın kız kardeşinin mezarı olduğu yer. Burada çıkan su “Haskar’ın çeşmesi” olarak adlandırılır. Ziyarete gidenler bu sudan içmeden yoluna devam etmezler. İyi niyetli insanların bu sudan içmeleri durumunda bir eksilme olmazken, kötü niyetli insanların önünde suyun kuruduğuna inanılır. Bu kişiler yolcuğu kesip geri dönerler.

Dersim merkez kırsal alanında olan Jele: Düzgün babanın kız kardeşlerinden birisidir. Kendi adıyla anılan bir ziyaretgahı vardır. Ziyaretgahı düzgün babanın mekanın karşısındadır. Jele güzellik saflık ve temizliğin sembolü olarak anılır.

Erkek olarak bilinen ancak kadın evliya olan Buyere de Pülümür ile Ovacık ilçeleri arasında kalıyor. Buyere şifacılıkta önemli bir etkisi vardır. Alevi inancı ve kadın evliyalar üzerinde çalışma yürüten Ayten Şimşir, Dersim’deki kadın ziyaretleri üzerinde derlediği bilgileri paylaşarak, kendi bilgilerinden kadın evliyaların etkilerini anlattı.

Şimşir, Ana Fatma ziyaretinin Munzur’un kıyısında olduğunu, oradan akan suyun şifalı olduğuna inanıldığını belirtti. Şimşir, “Kimilerine göre, Ana Fatma İslamiyet’in etkisi ile kadim yolumuza girdiği söylense de Alevilikte Ana Fatma rahimdir. Rahmet çeşmesidir. Kubbe-i Rahman’ın sahibidir” dedi.

Şimşir, “Yapılan araştırma ve alan çalışmalarına baktığımızda bugün yüksek güvenlikli bölge ilan edilerek alana gidiş gelişlerin yasaklandığı Ana Buyere’nin şifacılıkta önemli bir yeri olduğunu, Buyere gölünün suyunun sayısız hastalığa deva olduğu anlatılagelir. Yine Ana Buyere’nin doğum konusunda uzman olduğu gebe kalamayanlara yönelik özel tedavi yöntemleri olduğu yöre halkınca bilinir. Ana Buyere ne yazık ki günümüzde unutulmaya yüz tutmuş hatta erkek olduğu yöre halkına kabullendirilmeye çalışılan ana kadın ziyaretgâhlarımızdandır” diye konuştu.

Şimşir, “Yine Dersim’in kutsal mekanlarından bir diğerleri Düzgün Bawa olarak bilinen ve sır olduğuna inanılan eren/ evliyanın üç kız kardeşi olarak bugüne kadar gelen Haskar/Jêle ve Karsniye kimi araştırmalara göre bölgenin kadim tarihinden kalan mitolojik semboller olduğu söylenen bu ziyaretlerin tanrıçalar kültüründen kaldığı belirtilir” diye kaydetti.

Dersim’de atılan her adımda bir kutsal ziyaretle karşılaşmanın mümkün olduğunu yineleyen Şimşir, sözlerini şöyle sürdürdü: “Dersim yaşayan ve tüm asimilasyon politikalarına rağmen kendini koruyan Alevilik inancında bir ana kadın inancı olma ve kadını Xu-dâ vasfıyla vücut bulmuştur. Tekçi egemen aklın inancımızı her geçen gün kadınsızlaştırarak tek tipleştirmeye çalıştığı, kendi hakikatinden uzaklaştırarak tarihine, kültürüne, ikrar verdiği canlı cansız, varlığa yabancılaştırmaya dönük politikalar ürettiği dem î devranlardan geçiyoruz.”

Şimşir, konuşmasını şu sözlerle tamamladı: “Tüm asimilasyon politikalarına ve doğamızdan/ziyaretgahlarımızdan uzaklaştırılma çabalarına rağmen inancımızı var edip bugüne taşıyan Ana Kadınlar direniyor. Ziyaretgahlarına, kutsal tüm değerlerine inanç ve bağlılıkla sahip çıkıyor. Coğrafyamızın birçok bölgesinde ana kadın ziyaretleri talan edilmiş, neredeyse yok edilmiş, unutturulmuş haldeyken Dersim kadını köklerine bağlılığını kadın ziyaretgâhlarını canlı tutarak sağlıyor. Tanrıça Ma’nın memelerinden fışkıran Munzur gözelerinin bereketi ve bolluğuyla inancını besleyip bugüne taşıyan, ateşlerle sınanıp birer bedelgâh olan ana kadınlara aşk olsun…”